جنبش عدم تعهد...

تاریخچه شکل‌گیری جنبش عدم تعهد

جنبش عدم تعهد، یکی از پیامدهای جنگ جهانی دوم (1945_1939) و شاید بتوان آن را نتیجه مستقیم جنگ سردی بشمار آورد که پس از جنگ جهانی دوم بین اردوگاه غربی به رهبری ایالات متحده و پیمان ناتو و در طرف دیگر، اردوگاه شرقی به رهبری اتحاد شوروی و پیمان ورشو بوجود آمد و اصلی ترین هدف این جنبش و اعضای آن، دوری از سیاست های مربوط به جنگ سرد بود. جنبش عدم تعهد در آغاز با حضور 29 کشور تاسیس شد و این کشورها همان کشورهایی بودند که برای نخستین بار کنفرانس کشورهای دو قاره آسیا و آفریقا را در آوریل 1955 در باندونگ اندونزی برگزار کردند که پس از برگزاری این کنفرانس، به عنوان اولین نشست منظم این جنبش نامیده شد.
جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصر و سوکارنو رؤسای وقت حکومت کشورهای هند، مصر و اندونزی در این اجلاس اندیشه تشکیل چنین سازمانی را مطرح کردند. چون این اتفاق کمی بعد از استقلال هند رخ می‌داد تحت تأثیر جهان‌بینی ماهاتما گاندی نیز قرار داشت. در 1961 اولین اجلاس سران عدم تعهد با حضور مارشال یوسیپ بروز تیتو رهبر یوگسلاوی، قوام نکرومه رهبر غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند و احمد سوکارنو رهبر استقلال اندونزی در کنفرانسی که در شهر بلگراد در کشور یوگسلاوی برگزار شد، این سازمان موجودیت خود را اعلام کرد.
جنبش عدم تعهد برای تنش زدایی و جلوگیری از بحران های سیاسی و نظامی در اوایل نیمه دوم سده بیستم و جنگ سرد بین دو اردوگاه شرق و غرب به وجود آمد در طول چهاردهه جنگ سرد این جنبش توانست از یارگیری ابرقدرت ها از میان کشورهای جهان سوم تا اندازه ای جلوگیری و بسیاری از مسایل و چالش های پدیدآمده در میان اعضا را بدون دخالت ابرقدرت ها حل وفصل کند. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پیمان نظامی ورشو و پایان جنگ سرد، کشورهای عضو جنبش عدم تعهد دچار نوعی بی‌هویتی شده و دلیل وجود این جنبش و همگرایی اعضای آن را - که ایجاد موازنه منفی بین دو ابر قدرت دوران جنگ سرد بود- از بین رفته تلقی می کردند. لذا درباره ادامه حیات سیاسی جنبش عدم تعهد دو دیدگاه به وجود آمد:
الف ـ جنبش عدم تعهد پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی فلسفه وجودی خود را از دست داده است، برپایه همین استدلال کشور آرژانتین بعد از فروپاشی شوروی از جنبش کناره گیری و عضویت خود را لغو کرد. براساس این دیدگاه پس از انحلال نظام بین الملل دوقطبی دیگر نیازی به تشکلی مانند جنبش عدم تعهد نیست. زیرا کشورهای جهان از طریق سازمان ملل متحد ودیگر مجامع بین المللی می توانند اهداف و منافع منطقه‌ای و ملی خود را دنبال و استقلال خود را حفظ کنند.
ب ـ دیدگاه دیگردر این باره این است که در نظام بین الملل دوقطبی این امکان وجود داشت که هر یک از دو ابرقدرت رقیب خود را بالانس کند و به گونه‌ای توازن قوا به وجود آید ولی در نظام بین الملل تک قطبی منافع، امنیت و استقلال سیاسی کشورهایی که همسو با نظام تک قطبی نیستند، بیش از هر زمان دیگر تهدید می شود. بنابراین جنبش عدم تعهد اهمیت و ضرورت بیشتری پیدا کرده است. فرض این عده‌ بر این مبنا استوار است که جنبش عدم تعهد وارث موازین ضد آمریکایی یا همان ضد امپریالیستی است. 

جایگاه ایران در جنبش غیرمتعهدها
ایران قبل از انقلاب اسلامی که به دلیل عضویت در پیمان نظامی مرکزی سنتو که در جرگه امریکایی به عنوان یکی از محورها و قطب‌های جهانی تعریف می شد، از عضویت در این جنبش محروم مانده بود، در سال 1979 پس از پیروزی انقلاب به جنبش عدم تعهد پیوست. ایران بعد از پیوستن به جنبش در اجلاس سران 1979 در ‌هاوانا و از آن به بعد در همه نشست‌های مختلف این جنبش حضورفعال داشته و همواره به عنوان یکی از تاثیر گذارترین اعضای این جنبش عمل کرده ‌است. لغو برگزاری هفتمین اجلاس سران در بغداد به دلیل تجاوز نظامی عراق به ایران و انتقال این اجلاس به دهلی‌نو از مهمترین رویدادهای جنبش به حساب می‌آید.
شانزدهمین اجلاس این جنبش که در تهران برگزار می‌شود بدون تردید یکی از مهمترین و شاید «مهمترین» اجلاس این جنبش در طول دوران حیاتش خواهد بود. مسائل پیچیده و تودرتوی خاورمیانه و تغییرات وسیع و سریع آن، کشتار در سوریه، عراق، افغانستان، میانمار و.... بحران انرژی در پی تحریم‌های غیرقانونی، بحران اقتصادی جهانی و دهها مساله دیگر اوضاع امروز را برای کشورهای غیرمتعهد متفاوت با همیشه تاریخ کرده است.
جنبش عدم تعهد در نظام جدید بین الملل به عنوان یک نیروی قدرتمند در مقابل دیگر قطب‌ها، اتحادیه‌ها، ‌معادلات و ترتیبات اقتصادی- سیاسی جهانی به ایفای نقش می‌پردازد و در تلاش است که رفتار قدرت‌های بزرگ را در ارتباط با موضوعات جهانی تعدیل کنند. کوبا، مصر و ایران (روسای سابق، کنونی و آینده) اعضای تروئیکای نم را تشکیل می‌دهند و در نشست تهران که از پنجم تا دهم شهریور ماه سال جاری برگزار می شود، ریاست این جنبش به مدت سه سال به ایران واگذار خواهد شد.
حضور بسیاری از سران یا بلندپایگان جهان در تهران نشانه اهمیت این اجلاس در مقطع کنونی است که تهران را به عنوان پایتخت اثرگذارترین کشور خاورمیانه و لنگرگاه ثبات منطقه محل توجه دنیا کرده است. به نظر می‌رسد در این برهه از تاریخ و در این برش زمانی از تحولات جهانی که از زمان پیدایش جنبش عدم تعهد و نخستین اجلاس آن در سپتامبر1961 تاکنون بی‌سابقه بوده است، اجلاس تهران فرصت کم‌نظیری برای ایران و همه اعضای عدم تعهد به منظور دستیابی به توافقات و تصمیم‌های بزرگ و چرخش توازن قدرت به نفع کشورهای غیروابسته به نظام مسلط جهانی است.....

به ادامه مطلب مراجعه کنید........

ارکان و نهادهای جنبش عدم تعهد
غیر متعهد‌ها دارای اساسنامه مدون و یا یک مقر دائمی نیستند. تصمیمات اصلی نیز در اجلاس سران کشور‌های عضو این جنبش اتخاذ می‌شوند. اجلاس سران غیر متعهد‌ها هر سه سال یکبار برگزار می‌شود. سمت ریاست جنبش عدم تعهد نیز هر دوره به کشور میزبان اجلاس سران واگذار می‌شود. در اجلاس تهران ریاست از مصر به جمهوری اسلامی ایران منتقل خواهد شد. ارکان و نهادهای جنبش عبارتند از:

الف ـ کنفرانس سران

ب ـ ریاست جنبش

ج ـ کنفرانس وزیران خارجه

هـ ـ گروه های هماهنگی میان دولت ها

و ـ جلسات سالانه وزیران خارجه در نیویورک

مروری بر اجلاس‌های سران برگزار شده

1 ـ اجلاس اول، یوگسلاوی؛ نخستین اجلاس‌سران کشورهای غیرمتعهد در ششم سپتامبر 1961 در بلگراد تشکیل شد. بنابر شرایطی که برای شناخت کشورهای غیر متعهد تعیین شده بود، از 25 کشور برای شرکت در کنفرانس دعوت به عمل آمد. جو بین المللی آن زمان ـ دوره جنگ سرد و تشدید تشنجات بین‌المللی ـ بیم برخورد بلوک‌ها و آغاز جنگ جهانی سوم را به وجود آورده بود، لذا تاکید کنفرانس بیشتر بر حفظ صلح و امنیت جهانی و رفع اختلافات از طریق صلح و همکاری بین‌المللی بود. اکثریت شرکت‌کنندگان را کشورهای تازه استقلال یافته با خاطرات تلخ از استعمار غرب تشکیل می‌دادند. به همین دلیل نسبت به غرب بدبین بودند و بیشتر به شرق تمایل داشتند.
2 ـ اجلاس دوم، مصر؛ دومین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد از 5 تا 10 اکتبر۱۹۶۴ در قاهره پایتخت مصر تشکیل شد. در این کنفرانس سران 47 کشور شرکت کرده بودند. اغلب اعضای جدید را کشورهای تازه استقلال یافته تشکیل می‌دادند. هدف اصلی کنفرانس بررسی بحران‌های جهانی و چگونگی یافتن راهی جهت تامین و استقرار صلح بود.
3 ـ اجلاس سوم، زامبیا؛ با آنکه قرار بود کنفرانس سران عدم تعهد هر سه سال یکبار تشکیل شود، اما به علت اوضاع و احوال جهانی، سومین کنفرانس سران جنبش عدم تعهد شش‌ سال بعد از اجلاس دوم، یعنی در سال 1970 (از هشتم تا دهم سپتامبر) در «لوزاکا»، پایتخت زامبیا با شرکت 53 کشور عضو تشکیل شد. این کنفرانس ضمن پرداختن به مسائل مربوط به حفظ صلح و امنیت بین‌المللی، بر ضرورت استقلال تمامی ملل به خصوص مستعمرات پرتغال در جنوب آفریقا تاکید کرد. در زمینه مسائل اقتصادی، از افزایش شکاف میان کشورهای غنی و فقیر اظهار تـأسف شد و تنزل سهم کشورهای در حال توسعه در زمینه صادرات طی ده‌های 50 و 60 میلادی مورد توجه قرار گرفت.
4- اجلاس چهارم، الجزایر؛ چهارمین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد از 5 تا 9 سپتامبر 1973 در الجزیره تشکیل شد. شرکت‌کنندگان در این کنفرانس 75 کشور بودند و مصوبات آن در زمینه مسائل سیاسی از جمله تبعیض نژادی در آفریقای جنوبی، رودزیا، کامبوج، کره، حقوق دریاها و مواد مخدر بود و در زمینه اقتصادی به موضوعاتی چون؛ روابط کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، انتقال تکنولوژی و سیستم بین المللی مالی و پولی توجه شد.
5- اجلاس پنجم، سریلانکا؛ این اجلاس در کلمبو،از ۱۹-۱۶ اوت سال۱۹۷۶ برگزار شد که به طور کلی کشورهای شرکت کننده به دو گروه تندرو یا مترقی و میانه‌رو یا معتدل تقسیم شدند. فعالیت سازمان یافته گروه های تندرو تاثیر زیادی بر مصوبات کنفرانس گذاشت.
6- اجلاس ششم، کوبا؛ در هاوانا،از تاریخ ۹-۳ سپتامبر سال۱۹۷۹ برگزار شد که تعدادی از کشورها تاکید کردند که بایستی تجاوزات آمریکا به ایران و دخالت نظامی شوروی سابق در افغانستان ، هر دو در جلسات جنبش مطرح و بررسی شود.
7- اجلاس هفتم، هند؛ دهلی نو در تاریخ ۱۲-۷ مارس سال۱۹۸۳ میزبان هفتمین نشست غیرمتعهدها بود. البته قرار بود در عراق برگزار شود که جمهوری اسلامی ایران با توجه به جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، تهدید نمود در صورت برگزاری اجلاس در عراق در نشست مذکور شرکت نخواهد کرد.
8- اجلاس هشتم، زیمباوه؛ این اجلاس در شهر حراره از تاریخ ۶-۱ سپتامبر۱۹۸۶ برگزار شد که ایران توانست با موفقیت از تصویب بیانه‌ای که به ابتکار کشورهای عرب حامی عراق تنظیم شده و خواستار توقف بدون قید و شرط جنگ بود، جلوگیری نماید.
9- اجلاس نهم، یوگسلاوی؛ بلگراد، ۷-۴ سپتامبر۱۹۸۹ مجددا توانست میزبانی اجلاس سران عدم تعهد را به عهده گیرد. برگزاری این اجلاس با تحولات عمده در نظام دو قطبی جهان و از میان رفتن جنگ سرد مصادف بود.
10- اجلاس دهم، اندونزی؛ اجلاس دهم که در شهر جاکارتا، از تاریخ ۷-۱ سپتامبر۱۹۹۲ برگزار شد، یکی از مهمترین نشست های غیرمتعهدها محسوب می شود؛ چرا که یک سال پس از فروپاشی شوروی و پایان نظام دوقطبی و جنگ سرد، جنبش را با فرصت و چالش جدیدی مواجه کرده بود. در این اجلاس ، موضوع تغییر نظام حاکم بر روابط بین الملل و چگونگی برخورد جنبش با آن مطرح شد.
11- اجلاس یازدهم، کلمبیا؛ در این اجلاس که در شهر کارتاگنای از تاریخ ۲۰-۱۸ اکتبر۱۹۹۵ برگزار شد، در باره موضوعاتی مانند تجدید ساختار سازمان ملل، خاتمه دوران جنگ سرد و مشکلات اقتصادی و اجتماعی موجود در جهان سوم بحث و تبادل نظر شد.
12- اجلاس دوازدهم، آفریقای جنوبی؛ در نشست دوربان که در تاریخ ۳-۲ سپتامبر ۱۹۹۸ برگزار شد، مسائلی نظیر؛ نقش جنبش عدم تعهد، گفت و گوی میان تمدن‌ها، تجدید ساختار سازمان ملل، وضعیت مالی سازمان ملل، تروریسم و بدهی‌های خارجی در دستور کار اعضای جنبش قرار گرفت.
13- اجلاس سیزدهم، مالزی؛ سیزدهمین اجلاس در شهر کوالالامپور و در تاریخ ۲۵-۲۰ فوریه سال ۲۰۰۳ برگزار شد، از این منظر دارای اهمیت زیادی بود که نخستین نشست غیرمتعهدها در هزاره سوم و پس از واقعه 11سپتامبر محسوب می شد. موضوع تروریسم و مقابله با آن با توجه به امنیتی شدن فضای حاکم بر روابط بین الملل عملا بر سایر مباحث نشست غلبه پیدا کرد و به بحث عمده نشست تبدیل شد.
14- اجلاس چهاردهم، کوبا؛ هاوانا در تاریخ ۱۶-۱۵سپتامبر سال۲۰۰۶ برای دومین بار میزبانی اجلاس سران جنبش عدم تعهد را پذیرفت. با توجه به اوج درگیری‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران با گروه غربی، می توان صدور بیانیه جداگانه از سوی این اجلاس در ارتباط با فعالیت های صلح‌آمیز هسته ای ایران را مهمترین موضوعی دانست که توجه رسانه های گروهی را به خود جلب کرد.
15- اجلاس پانزدهم، مصر؛ شرم الشیخ مصر در سال2009، بار دیگر شاهد گردهمایی سران غیرمتعهدها بود که در این اجلاس پیشنهاد ایران برای میزبانی شانزدهمین اجلاس سران عدم تعهد در سال 1391 به تصویب رسید. مسلما با توجه به شرایط سیال جهانی و بروز تحولات بنیادی در برخی کشورهای عضو جنبش در راستای بیداری اسلامی، نشست تهران نیز جزء اجلاس های بسیار مهم سران غیرمتعهدها خواهد بود و فرصت های بیشماری را در فراروی اعضا و به ویژه جمهوری اسلامی ایران به عنوان رئیس دوره ای این اجلاس خواهد گذاشت.

شرایط عضویت در جنبش عدم تعهد
در سال 1961 و در اولین اجلاس این جنبش که در بلگراد، پایتخت یوگسلاوی سابق، برگزار شد، شرایط عضویت کشور‌ها در جنبش غیر متعهد‌ها تعیین شد. بر این اساس کشور‌های عضو غیر متعهد‌ها از ائتلاف با قدرت‌های بزرگ و عضویت در پیمان‌های دفاعی که این قدرت‌ها نیز عضو آن هستند، منع شده‌اند. همچنین عدم تعهد در بیانیه پایانی اجلاس اول اعلام کرد: هدف ما حمایت از کشور‌های مستقل و مبارزه با امپریالیسم است. بازسازی ساختار اقتصاد جهانی، از دیگر تعهدات آنها در این اجلاس بود. پس از فروپاشی اتحاد شوروی و پایان جنگ سرد، در سال‌های آغازین دهه 1990، فرایند جهانی سازی، تجارت و سرمایه گذاری، بدهی‌های خارجی، بیماری ایدز و جرایم بین‌المللی به عمده ترین دغدغه‌های غیر متعهد‌ها بدل شدند. بعدها در پنجمین کنفرانس سران در سال 1352 در الجزیره شرایط عضویت در جنبش به این صورت تعیین و تصریح شد :

۱ ـ عدم تعلق به هیچ یک از اتحادیه‌های نظامی

2 ـ دنبال کردن سیاست مبتنی بر اصول همزیستی مسالمت آمیز

۳ ـ کمک به جنبش های آزادی بخش

۴ ـ عدم واگذاری پایگاه های نظامی

۵ ـ عدم امضای قراردادهای دو یا سه جانبه کمک های نظامی

سایر مختصات کشورهای عضو عدم تعهد

1- انگیزهای تشکیل :

1/1- دو بلوکی شدن جهان و تقسیم آن میان دو ابر قدرت؛

2/1- حفظ صلح و امنیت بین المللی؛

3/1- آزاد سازی سرزمینهای تحت استعمار و مبارزه با استعمار نو؛

2- اصول پنچگانه پانچاشیلا :

اصول پنجگانه ای که متاثر از پنچشیلا (اعلامیه توافق هندوستان و چین بر سر مساله تبت ) بود و به پیشنهاد جواهر لعل نهرو در اعلامیه نهایی اجلاس باندونگ گنجانده شد عبارت اند از :

1/2 ـ احترام متقابل به تمامیت ارضی و حاکمیت کشورها؛

2/2 ـ عدم تجاوز به خاک یکدیگر؛

3/2 ـ عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر؛

4/2 ـ اصل مساوات میان کشورها؛

5/2 ـ همزیستی مسالمت آمیز.

3- استراتژی و راهبرد های جنبش :

از مجموع کنفرانس هایی که تاکنون برگزار شده است این موارد را می توان به عنوان استراتژی و راهبرد جنبش عدم تعهد یادآوری کرد :

۱ ـ احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی

۲ ـ کاهش تشنج در روابط بین الملل

۳ ـ مخالفت با پیوستن به اتحادیه های نظامی

۴ـ پشتیبانی از منشور ملل متحد

5- خودمختاری و آزادی همه ملل از بند استعمار

۶ ـ همکاری مثبت بین المللی

۷ـ حل مسالمت آمیز اختلافات

8 ـ مبارزه با نژادپرستی

۹ ـ لزوم خلع سلاح با نظارت بین المللی و امضای قرارداد خلع سلاح از سوی قدرت های بزرگ

10 ـ مداخله نکردن در امور داخلی دیگر کشورها

11 ـ ایجاد سنتزی از ناسیونالیسم و انترناسیونالیسم برای گسترش روابط کشورهای جهان سوم

۱۲ ـ مبارزه با عقب ماندگی

۱۳ ـ سیاست ناپیوستگی

4- ترکیب اعضا :
در شرایط فعلی 118 کشور عضو این جنبش هستند که تقریبا بیش از دوسوم اعضای سازمان ملل متحد را تشکیل می دهند. ترکیب اعضای غیرمتعهدها شامل؛ 53 کشور از قاره آفریقا، 38 کشور از قاره آسیا، 26 کشور از آمریکای لاتین و یک کشور از اروپا (بلاروس) می شود. هائیتی و سنت کیس ونویس که در اجلاس سپتامبر 2006 سران عدم تعهد در هاوانا، به عضویت این جنبش پذیرفته شدند، جدیدترین اعضای جنبش نم محسوب می شوند. همچنین 21‬ کشور و 10 سازمان بین‌المللی نیز عضو ناظر جنبش عدم تعهد هستند. این جنبش هر سه سال یک بار درعالی‌ترین سطح خود که اجلاس سران است، در یک کشور گردهم می آیند و ریاست دوره سه ساله بعد را تعیین می کنند. تاکنون ‪ 15 ‬نشست در سطح سران برگزار شده است که در اجلاس تهران ریاست مصر به ایران منتقل خواهد شد.

5- وضعیت جمعیتی :
برآورد جمعیت جهان در سال 2004، حدود 365ر6 میلیون نفر است که 261ر3 میلیون نفر آن متعلق به کشورهای عضو جنبش است. در بین کشورهای عضو جنبش، کشورهای هند، اندونزی، پاکستان، بنگلادش، نیجریه، ویتنام، فیلیپین و مصر، بالاترین جمعیت را دارا هستند .

6- تولید ناخالص :
این شاخص برای کشورهای عضو در سال 2004، حدود سه هزار میلیارد دلار(به قیمت های ثابت سال 2000) بوده است که همین شاخص برای جهان در همان سال، حدود 35 هزار میلیارد دلار است .

7- صادرات کالاو خدمات :
در سال 2004، مجموع صادرات کالاو خدمات کشورهای عضو جنبش عدم تعهد حدود 3/1 هزار میلیارد دلار بوده است که این مقدار برای کل جهان در همان سال حدود 5/11 هزار میلیارد دلار است. سهم مجموع صادرات کشورهای عضو جنبش از صادرات کل جهان حدود 11 درصد است. نسبت صادرات کشورهای عضو به صادرات کشورهای OECD بین 15 تا 17 درصد است.

8- واردات کالاو خدمات :
در سال 2003، مجموع واردات کالاو خدمات کشورهای عضو جنبش حدود هزار میلیارد دلار بوده که این شاخص برای کل جهان و کشورهای عضو OECD در همان سال به ترتیب، حدود 3/9 و 2/6 هزار میلیارد دلار بوده است.

9- سرمایه گذاری مستقیم خارجی :
در سال 2004، مجموع سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) خالص جذب شده به کشورهای عضو جنبش، 840ر70 میلیون دلار بوده که در همان دوره مجموع FDI جذب شده به کل کشورهای دنیا 800ر624 میلیون دلار بوده است . در بین کشورهای عضو جنبش، کشورهای سنگاپور، شیلی، هند، مالزی، کلمبیا، نیجریه، پرو و اکوادور بیش ترین جذب FDI را به خود اختصاص داده اند.

10- وضعیت انرژی :
برخی از کشورهای عضو جنبش عدم تعهد، وابستگی بالایی به صادرات سوخت دارند. کشورهایی نظیر الجزایر، امارات عربی متحده، ایران، برونئی، ترکمنستان، عراق، عربستان سعودی، عمان، قطر، کویت، لیبی، ونزوئلاو یمن، به صادرات سوخت به عنوان منبع درآمد ارزی وابستگی زیادی دارند. از40 کشور تولیدکننده و صادرکننده های فرآورده های نفتی، 27 کشور عضو جنبش هستند کل تولید جهانی نفت و فرآورده های نفتی به طور متوسط ، روزانه 6/77 میلیون بشکه نفت و خالص صادرات نفت و فرآورده های نفتی جهان، 971ر27 بشکه نفت است.