رهایی از هوای نفس با روزه ماه مبارک رمضان

همچنین باید دانست که هواهای نفسانی را باید با رفتاری برخلاف خواسته های آن تربیت کرد. این جاست که نقش روزه به معنای خودداری و امساک از خوردن و آشامیدن و دیگر کارهای حرام، در خودسازی خود را نشان می دهد...

رمضان ماه خودسازی است. در این ماه به فضل و عنایت خاص الهی، شیاطین به بند کشیده شده اند و فرصت خاصی برای خودسازی فراهم می آید. دوره کوتاه سی روزه ماه رمضان و شرایط استثنائی آن موجب می شود تا بندگان میهمان خدا باشند و از سفره برکات همه جانبه خداوند بهره برند. مائده الهی چنان گسترده است که هر انسانی می تواند از آن سود برد. تنها زیانکاران هستند که از این سفره بهره ای نمی برند و بر سر سفره سی روزه الهی ماه رمضان حاضر نمی شوند.
ماه رمضان ویژگی های بسیاری دارد که هر یک از آن ها خود به تنهایی می تواند ارزش این روزها و شب ها را نسبت به دیگر زمان های سال دو چندان بیفزاید؛ شب ها و روزهایی که به انسان قدرت می بخشد تا خود را بیابد و در مسیر کمالی خلافت الهی گام بردارد و تا دروازه های عبودیت مطلق پیش رود و مظهر ربوبیت الهی گردد.
نویسنده در مطلب حاضر بر آن است تا گزارش قرآن و تحلیل آموزه های قرآنی را از این روزها و شب های خاص ارائه دهد. اینک با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
رمضان، فرصت استثنایی «شدن»
براساس آموزه های وحیانی قرآن، همه زمان ها و مکان ها یکسان نیستند؛ قرآن بر این نکته تأکید می کند که زمان ها و مکانی های خاصی وجود دارند که برای انسان، شرایط استثنایی پدید می آورند. اگر انسان ها این زمان ها و مکان ها را بشناسند و از آن ها به درستی بهره گیرند، می توانند ره صد ساله را یک شبه بپیمایند.
از نظر فلسفی، زمان به معنای طی مسافت بین قوه و فعل است. ارسطو بر این باور بود که زمان امری است عینی که بستر حوادث عالم طبیعت است و ناشی از گردش دوری افلاک می باشد. البته براساس نظریه مشهور حرکت جوهری ملاصدرای شیرازی، فیلسوف عالی قدر اسلام، حرکت در نهاد و جوهره عالم طبیعت رسوخ داشته و عالم طبع اساساً وجودی سیال است، و زمان نیز مقدار همین سیلان وجودی اشیاء است که بر حسب هر شیء متفاوت است. البته زمانی که در عرف مردم شایع است در واقع زمان حقیقی اشیاء نبوده بلکه مقایسه و سنجش میان اشیاء مختلف زمانی با یکدیگر است. طبق نظر صدرالمتألهین، حرکت و در نتیجه زمان، جزء ماهوی هیچیک از اشیاء به خصوصه نبوده بلکه نحوه وجود همه اشیای عالم طبیعت است. از این رو برای شناخت جوهر جسمانی، تنها بیان سه بعد عمود بر هم یعنی طول و عرض و عمق کافی نبوده بلکه باید به بعد دیگر این جوهر که به نحوه وجود آن مربوط می شود یعنی امتداد زمانی، به عنوان بعد چهارم نظر داشت.
به هر حال فلاسفه تفاوت معناداری میان لحظات زمان با یک دیگر نمی بینند، هر چند که نسبت به مکان های زمین تفاوت ها برجسته است ولی در زمان به نظر می رسد که هیچ گونه تفاوتی وجود ندارد. اما از نظر قرآنی تفاوت زمان ها از هم بیش از تفاوت مکان ها از هم دیگر است. از این رو در آموزه های قرآنی بر سحرگاهان، بین الطلوعین، روزهای جمعه و ماه رمضان به ویژه شب های قدر تأکید شده است.
ماه رمضان که خداوند در آیاتی از جمله آیه 185 سوره بقره آن را ماه نزول قرآن دانسته است، یک زمان استثنایی است، چرا که همه روزها و شب های آن شب های خاص است و می بایست پاس داشته شود و در این میان شب قدر که قرآن در آن به طور کامل بر قلب پیامبر(ص) نازل شده در آن قرار دارد. خداوند در آیه 3 سوره دخان و نیز آیات سوره قدر، شب قدر را شب مبارکی می داند که قرآن در آن به طور کامل و به طور دفعی نازل شده است، چنان که به یک معنا در همان شب قدر است که وجود نوری حضرت پیامبر(ص) نیز بر زمین فرود آمده تا انسان ها را به سوی حق هدایت کرده و فرصت خلافت الهی را به آنان در بهترین وجه عنایت کند.
در همین شب های قدر ماه رمضان است که فرشتگان و روح اعظم هرساله بر خلیفه کل و حجت کامل الهی در زمین نازل می شوند و مقدرات همه هستی رقم می خورد.
از آن جایی که در این ماه، شیاطین به بند کشیده می شوند و اجازه ندارند تا چون ماه های دیگر انسان ها را وسوسه نمایند، فرصت استثنایی برای خودسازی و قرارگرفتن در مسیر شدن های کمالی برای انسان فراهم می شود. پیامبر اکرم(ص) درباره دربند شدن شیاطین در این ماه فرموده است: «با داخل شدن ماه رمضان دروازه های بهشت باز و دروازه های جهنم بسته و مرده شیاطین به زنجیر کشیده می شوند» مرده به معنای عنادکنندگان، سرکشان و حمله کنندگان است؛ و مقصود ازآن، همان سرکش ترین و مهارگسیخته ترین شیاطین می باشد.
ماه تربیت نفس انسانی
البته از آن جایی که شیاطین یکی از اسباب تحقق علت تام گمراهی بشر هستند نه تمام علت آن، باید به این نکته توجه داشت که انسان از وسوسه های بیرونی از سوی شیاطین سرکش و گستاخ رهایی می یابد ولی از هواهای نفسانی خود رهایی ندارد، به ویژه آن که در طول سال، خواسته های نفسانی در جهت نادرست تربیت شده و با وسوسه های شیطانی در مسیر گمراهی قرار گرفته است، بنابراین، در بند شدن شیاطین فرصتی استثنایی است تا نفس را در مسیر درست، تربیت کرده و خودسازی را بی هیچ مزاحمت بیرونی ادامه دهیم.
همچنین باید دانست که هواهای نفسانی را باید با رفتاری برخلاف خواسته های آن تربیت کرد. این جاست که نقش روزه به معنای خودداری و امساک از خوردن و آشامیدن و دیگر کارهای حرام، در خودسازی خود را نشان می دهد. اگر انسان در این دوره سی روزه کوتاه مدت، خود را به درستی تربیت کند و خودسازی نماید، در مسیر تقوای الهی گام برداشته است و شرایط برای آینده او بهتر می شود یعنی زمانی که شیاطین آزاد می شوند و ماه رمضان به پایان می رسد؛ چراکه در این دوره سی روزه، خودسازی موجب می شود تا به تعبیر قرآن در مسیر تقوای الهی گام بردارد و امید دست یابی به تقوای اسمی فراهم آید. به این معنا که انسان در این دوره می کوشد تا متقی شود نه آن که متقی می شود؛ ازاین رو خداوند تعبیر به «لعلکم تتقون» می کند (بقره، آیه 183) ولی پس از آن می تواند با همین روند به تقوای اسمی یعنی مقام متقی دست یابد.
بنابراین، انسان می بایست توجه داشته باشد که اگر شیاطین در بند می شوند ولی نفس درون چون تربیت نشده و از مقام نفس اماره (امرکننده به بدی ها) به نفس لوامه (سرزنش کننده) و وجدان بیدار نرسیده است می تواند آدمی را در همان ماه رمضان فریب دهد و به گناه و غفلت از خدا بکشاند. بنابراین انسان باید با بهره گیری از شرایط روزه رمضانی، خود را بسازد و اجازه ندهد تا این شیطان درونی یعنی هواهای نفسانی وی را فریب دهد.
وقتی انسان در ماه رمضان گام هایی در مسیر تقوای الهی برداشت و نفس را تا اندازه ای تربیت و رام کرد و او را به منزل نفس لوامه و سرزنش گر رساند، آن گاه پس از ماه رمضان می تواند همین مسیر را ادامه دهد و با آن که شیاطین آزاد شده اند خود را با روزه های مستحب و ذکر دایمی، از وسوسه های شیطانی حفظ کند. از این رو پیامبر(ص) بر مواظبت بر روزه در ماه های دیگر تأکید می کند، چراکه شیطان در درون آدمی می خزد و نفس سرکش را دوباره بیدار می کند: ان الشیطان لیجری من ابن آدم مجری الدم فضیقوا مجاریه بالجوع؛ شیطان در انسان جاری می شود، همچون جریان خون. پس با گرسنگی، مجاری او را تنگ کنید. (احیاء علوم الدین، 1/347؛ المحجه البیضاء، 5/148، عوالی اللئالی،
1/273/97 و ص 325/66) آن حضرت (ص) همچنین فرموده است: احیوا قلوبکم بقله الضحک و قله الشبع، و طهروها بالجوع تصفو (تصف) و ترق؛ دل های خود را با کم خندیدن و کم خوردن، زنده کنید و آن را با گرسنگی، پاک سازید تا صاف و رقیق شود. (احیاء علوم الدین، 3/129؛ المحجه البیضاء، 5/451)
ویژگی های روزه رمضان
روزه از احکام اختصاصی شریعت اسلام نیست، بلکه همه شرایع آسمانی دارای احکامی چون نماز و روزه و انفاق به دیگران بودند. از این رو خداوند بیان می کند که روزه چنان که بر گذشتگان فرض و واجب بود، برشما نیز واجب شد تا شاید تقوا پیشه کنید و متقی شوید. (بقره، آیه 381)
البته زمان روزه گرفتن درشرایع دیگر شاید متفاوت باشد؛ چنان که از نظر مقدار وجوب زمان امساک و یا چیزهایی که می بایست از آن امساک و خودداری شود نیز متفاوت است.
از آن جایی که مردم مدینه با یهودیان درتماس و ارتباط دایم بودند از روزه های آنان آگاهی داشتند. هنگامی که حکم واجب روزه رسید، خداوند حکم کرد که بر شما نیز همانند دیگر امت ها و ملت ها روزه واجب شد. مسلمانان این گونه گمان بردند که در انجام طریقت امساک و روزه گرفتن نیز باید از اهل کتاب تقلید کنند.
به سخن دیگر، پیش از آنکه قوانین جزیی روزه وارد شود مردم براساس همان قوانین شرایع دیگر اقدام به روزه می کردند و در طول شبانه روز تنها یک بار افطار می کردند و زناشویی در شب را حرام می دانستند؛ ولی پس از آن، قوانین اسلامی وارد شد و تغییراتی درشمار روزها و زمان و نحوه روزه گرفتن داده شد. از جمله این تغییرات می توان به وجوب روزه و خودداری از خوردن و آشامیدن از زمان فجر تا شب هنگام و جواز زناشویی در شب اشاره کرد.
روزه در شریعت اسلام درماه رمضان واجب شد؛ چرا که ماه نزول قرآن است. خداوند در آیه 581 سوره بقره ماه رمضان را ماه خاصی برمی شمارد، که در آن نشانه های روشنی برای هدایت وجود دارد، چنان که ماه فرقان نیز می باشد و انسان هایی که می خواهند راه رستگاری را بپیمایند و متقی شوند از غیر ایشان بازشناخته می شوند. درقرآنی که در این ماه فرو فرستاده شده نیز ویژگی های هدایت عمومی مردم، دلایل روشن هدایت عمومی و جدایی حق از باطل و راه راست از راه گمراهی وجود دارد.
دراین ماه فرصت استثنایی برای دعا و نیایش فراهم می آید و خداوند به بندگان، عنایت خاص و ویژه ای مبذول می دارد و دعاهای ایشان را پاسخ می گوید. از این رو ماه رمضان را ماه استجابت دعا نیز دانسته اند چنان که خداوند به صراحت در آیه 681 سوره بقره به این امر اشاره می کند. امام حسن(ع) دراین باره می فرماید: ان لکل صائم عند فطوره دعوه مستجابه فاذا کان اول لقمه فقل: بسم الله اللهم یا واسع المغفره اغفرلی؛ هر روزه داری هنگام افطار یک دعای اجابت شده دارد. پس در اولین لقمه افطار بگو: به نام خدا، ای خدایی که آمرزش تو فراگیر و وسیع است، مرا ببخش. (اقبال الاعمال، ص611)
هدایت و رشد در ماه رمضان
هم چنین ماه رمضان، ماه دست یابی به هدایت رشدی است. هدایت رشدی همان چیزی است که حضرت موسی (ع) بنابر این آیات سوره کهف، سفر سخت و دشوار خویش را تا مجمع البحرین برای دیدن عالم ربانی و دست یابی به علم لدنی که از آن به علم رشدی تعبیر می کند، آغاز می کند. بنابر این، می توان گفت کسانی که می خواهند سفر رشدی خویش را انجام دهند و به علم لدنی دست یابند می توانند از زمان ماه رمضان برای این سفر رشدی بهره برند، چرا که خداوند ماه رمضان را ماهی می داند که در آن احتمال دست یابی به علم لدنی و رشدی فراهم است.
خداوند به سبب جایگاه خاص روزه های ماه رمضان فرمان می دهد تا به هر طریقی شده انسان ها این ماه را درک کنند و از فواید و آثار آن بهره مند شوند. امام حسن (ع) می فرماید: ان الله جعل شهر رمضان مضمار الخلقه، فیستبقون فیه بطاعته الی مرضاته؛ به درستی که خداوند ماه رمضان را میدان مسابقه خلق خود ساخته تا به وسیله طاعتش به رضای او سبقت گیرند. (تحف العقول، ص 932)
در این ماه دل های مرده با باران رحمت الهی هم چون زمین که از باران بهاری بهره مند می شود و رستاخیز دارد، زنده می شود. از این رو امام محمدباقر(ع) در وصف بهاری بودن ماه رمضان می فرماید: لکل شیء ربیع، و ربیع القرآن شهر رمضان؛ هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.(کافی، ج2، ص 036)
امام سجاد(ع) در نیایشی که در صحیفه سجادیه نقل شده، به توصیف ماه رمضان و روزه های آن می پردازد. آن حضرت(ع) می فرماید: اللهم و انت جعلت من صفایا تلک الوظائف و خصائص تلک الفروض شهر رمضان الذی اختصصته من سائر الشهور و تخیرته من جمیع الازمنه و الدهور و اثرته علی کل اوقات السنه بما انزلت فیه من القرآن و النور و ضاعفت فیه من الایمان و فرضت فیه من الصیام و رغبت فیه من القیام و اجللت فیه من لیله القدر التی هی خیر من الف شهر؛ بار خدایا! تو از کارهای برگزیده و واجبات مخصوص، ماه رمضان را قرار داده ای؛ همان ماهی که آن را از همه ماهها اختصاص داده و بر همه زمانها و روزگارها برتری داده و بر همه وقتهای سال برگزیده ای به سبب قرآن و نوری که (قرآنی که نور و روشنایی از ضلالت و گمراهی است) در آن فرو فرستادی و به سبب آن که ایمان را در آن ماه چندین برابر نمودی (از بسیاری عبادت و بندگی در آن، آن را کامل گردانیدی) و روزه را در آن واجب و برپا شدن (برای عبادت) را در آن ترغیب نمودی و شب قدر را که از هزار ماه بهتر است در آن بزرگ گردانیدی.
آن حضرت در ادامه می فرماید: (ع): ثم اثرتنا به علی سائر الامم، و اصطفیتنا بفضله دون اهل الملل، فصمنا بامرک نهاره، و قمنا بعونک لیله، متعرضین بصیامه و قیامه لما عرضتنا له من رحمتک، و تسببنا الیه من مثوبتک و أنت الملی بمارغب فیه الیک، الجواد بما سئلت من فضلک، القریب الی من حاول قربک؛ سپس ما را به وسیله آن ماه بر همه امتها برگزیدی و به فضل و برتری آن، ما را بر ملتها و کیشها برتری دادی (این بیان صریح و آشکار است در این که ماه رمضان از خصایص پیروان دین اسلام است، چنان که در شرح جمله سوم از دعای چهل و چهارم به آن اشاره شد) پس به فرمان تو روزش را روزه داشتیم و به یاری تو شبش را (برای بندگی) برخاستیم در حالی که روزه داشتن و برخاستن آن خود را برای رحمتت که ما را بر آن خواسته ای در آوردیم و آن را وسیله پاداش تو گردانیدیم و تو به آنچه از درگاهت خواسته شود توانایی، به آنچه از فضل و احسانت درخواست گردد بخشنده ای، به کسی که قصد تقرب به (رحمت) تو کند نزدیکی.
حضرت زهرا (س) روزه های ماه رمضان را عامل دست یابی به اخلاص می داند و می فرماید: جعل الله ... الزکاه تزکیه للنفس و نماء فی الرزق، و الصیام تثبیتا للاخلاص؛ خدای تعالی زکات را مایه پاکی جان و فزونی روزی، و روزه را برای پابرجایی اخلاق قرارداد. (احتجاج طبرسی ج 1، ص 852)
و در جایی دیگر درباره چگونگی دست یابی به اخلاص در ماه رمضان می فرماید: ما یصنع الصائم بصیام اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه؛ اگر روزه ، زبان و گوش و چشم و دست و پای روزه دار را از ارتکاب اعمال ناپسند حفظ نکند، روزه را می خواهد چه کند و به چه دردش می خورد. (مستدرک الوسائل، ج 7، ص 663)